Μεσογειακοί αγώνες και αναπτυξιακοί στόχοι
Οι επίσημες διακηρύξεις για τους μεσογειακούς αγώνες του 2013 συνδέουν προνομιακά τη διοργάνωσή τους με την επίτευξη ευρύτερων αναπτυξιακών στόχων, που τίθενται τόσο στη μελέτη για το Ρυθμιστικό Σχέδιο του Βόλου, όσο και στο Στρατηγικό Σχεδιασμό του Δήμου Βόλου για την περίοδο 2007-2010, το οποίο ο Δήμος είχε αναθέσει στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας[1] (παρά τις υπαρκτές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο κειμένων)+. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και οι διατυπώσεις του Στρατηγικού Σχεδιασμού του Δήμου Νέας Ιωνίας για το διάστημα 2007-2013+. Οι διατυπωμένοι βασικοί άξονες μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:
· Η ενίσχυση της συνεργασίας των πολεοδομικών συγκροτημάτων του Βόλου και της Λάρισας στην κατεύθυνση της συλλειτουργίας του “διπόλου Βόλου-Λάρισας”. Η ιδέα ενός διπόλου των δύο πόλεων ανάγεται στην περίοδο της κυβέρνησης Ράλλη, όμως είναι κοινά παραδεκτό ότι έχει ελάχιστα προχωρήσει έκτοτε. Το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης+ επαναφέρει επίσημα το ζήτημα, εντάσσοντας ρητά το δίπολο Βόλου - Λάρισας σε μια σειρά αναπτυξιακών διπόλων της επαρχίας. Η από κοινού διεκδίκηση και ανάληψη των μεσογειακών αγώνων τροφοδοτεί μια αναβάθμιση της αναφοράς στην προοπτική του διπόλου τόσο στο διακηρυκτικό λόγο των τοπικών αρχών[2], όσο και στα επίσημα έγγραφα. Στο Επιχειρησιακό Σχέδιο του Δήμου Βόλου, μάλιστα, τίθεται ως “μείζων επιλογή” η “προώθηση του διπόλου Βόλου-Λάρισας, ως προοπτικής μετατροπής του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής σε μικρή μητρόπολη και στο τρίτο κέντρο της χώρας”.
· Αναβάθμιση της θέσης του Νομού στο Βαλκανικό και τον Μεσογειακό χώρο, κατεύθυνση που τονίζεται και στο ισχύον Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Θεσσαλίας[3]. Κομβική προϋπόθεση για αυτή την αναβάθμιση θεωρείται η βελτίωση των οδικών υποδομών, του σιδηροδρομικού δικτύου και της λειτουργίας του λιμανιού του Βόλου και του αερολιμένα της Νέας Αγχιάλου. Η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων παρουσιάζεται σταθερά σαν μια μεγάλη ευκαιρία για τη διεύρυνση της διεθνούς εμβέλειας του Νομού.
· Ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τουρισμού και παροχής υπηρεσιών. Ο Στρατηγικός Σχεδιασμός του Δήμου Βόλου περιλαμβάνει ρητά την τριτογενοποίηση της οικονομίας του Νομού στα “ισχυρά σημεία” του[4]. Στην πραγματικότητα η μετάθεση του κέντρου βάρους των οικονομικών δραστηριοτήτων στον τριτογενή τομέα αποτελεί κεντρική επιλογή της αναπτυξιακής πολιτικής που ασκείται τόσο στο επίπεδο του Νομού, όσο και σε αυτό του ΠΣ Βόλου εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες (ήδη από τη διεκδίκηση της έδρας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας). Στα τελευταία σχέδια, και ιδίως στη μελέτη του Ρυθμιστικού, είναι ορατή μια προσπάθεια ενθάρρυνσης της μετάθεσης ενός τμήματος της παραδοσιακής τουριστικής δραστηριότητας που συγκεντρώνεται σε ήδη υπερφορτωμένες περιοχές (Πήλιο και Νησιά των Β.Σποράδων) σε άλλες κατευθύνσεις, όπως είναι ο αστικός τουρισμός στο ΠΣ Βόλου, ο συνεδριακός τουρισμός στον άξονα του διπόλου Βόλου – Λάρισας (με επίκεντρο το Βελεστίνο), ο αθλητικός τουρισμός (με έμφαση στα γήπεδα γκολφ), ο οικοτουρισμός και ο πολιτιστικός τουρισμός με έμφαση στους (σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητους και δύσκολα επισκέψιμους) αρχαιολογικούς χώρους. Ο Δήμος Βόλου θεωρεί ότι, εκτός από τους μεσογειακούς αγώνες, σημαντικό ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη του ΠΣ Βόλου μπορεί να παίξει η τουλάχιστον αμφίβολης αισθητικής αξίας ανακατασκευή της Αργούς.
· Διατήρηση και ποιοτική αναβάθμιση της βιομηχανικής ταυτότητας του Νομού. Ο Νομός Μαγνησίας έχει σημαντική παράδοση στον κλάδο της μεταποίησης και εξακολουθεί να παρουσιάζει αυξημένη συγκριτικά με τον εθνικό μέσο όρο συμμετοχή του δευτερογενούς τομέα στην τομεακή διάρθρωση του ΑΕΠ και της απασχόλησης, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ και της EUROSTAT+. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει συγκριτικά αυξημένη παραγωγικότητα και υψηλή αναλογία των κλάδων έντασης κεφαλαίου ως προς τους κλάδους ένταση εργασίας, στοιχείο που θεωρείται δείκτης ανάπτυξης. Ωστόσο, οι απώλειες του δευτερογενούς τομέα κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες είναι πολύ σημαντική, ξεπερνώντας αισθητά τον εθνικό μέσο όρο, όπως και το μέσο όρο της περιφέρειας Θεσσαλίας. Οι τοπικές αρχές συνδέουν (για κάποιον όχι και τόσο προφανή λόγο) τη διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων με την προσπάθεια ανάκαμψης της βιομηχανικής δραστηριότητας και την προσέλκυση νέων επενδύσεων στο μεταποιητικό κλάδο. Παράλληλα, ως “ποιοτική αναβάθμιση” εκλαμβάνουν κυρίως την ανάπτυξη κέντρων έρευνας και καινοτομίας, σε συνδυασμό με τις εκπαιδευτικές υποδομές του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
· Ενίσχυση της απασχόλησης, που, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ[5], κινείται σε χαμηλότερα του εθνικού μέσου όρου επίπεδα και εμφανίζει ιδιαίτερα δυσμενή εικόνα για τις γυναίκες και, σε μικρότερο βαθμό, για τους νέους. Είναι προφανές ότι ο στόχος αυτός συνδέεται άμεσα με τους δύο προηγούμενους, η δε επίτευξή του επαφίεται, όπως και στην περίπτωση των δύο προηγουμένων, στην ιδιωτική πρωτοβουλία.
· Προστασία και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος. Πρόκειται για έναν τυπικό σε όλα τα πρόσφατα κείμενα χωροταξικού σχεδιασμού ονομαστικό στόχο – όπως είναι και η “βιώσιμη ανάπτυξη”. Τόσο η Οργανωτική Επιτροπή των αγώνων, όσο και οι δημοτικές αρχές του Βόλου και της Λάρισας, μάλιστα, έχουν διακηρύξει ότι οι μεσογειακοί αγώνες του 2013 οφείλουν να είναι οι πρώτοι πράσινοι μεσογειακοί αγώνες[6]. Χρειάζεται, ωστόσο, να μελετηθεί περαιτέρω το κατά πόσο η “ανάδειξη” του φυσικού περιβάλλοντος στο πλαίσιο της προγραμματισμένης αναπτυξιακής πολιτικής δεν έρχεται στην πραγματικότητα σε αντίθεση με την “προστασία” του.
· Βελτίωση της ποιότητας ζωής, πράγμα που, σύμφωνα με τις διακηρύξεις, συνδέεται με τη βελτίωση της εικόνας της πόλης, την ανάπτυξη των ΜΜΜ, τον περιορισμό της αέριας ρύπανσης, την ενίσχυση των πολιτιστικών, αθλητικών και ψυχαγωγικών υποδομών κλπ.
Υποδομές και έργα ενόψει των μεσογειακών αγώνων
Σύμφωνα με τον προγραμματισμό της Οργανωτικής Επιτροπής και του Δήμου Βόλου, τα προτεινόμενα έργα για τους μεσογειακούς αγώνες του 2013 χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: αθλητικές εγκαταστάσεις, μεγάλα έργα και έργα πόλης[7]. Από τη σκοπιά της παρούσας εργασίας μας ενδιαφέρουν περισσότερο οι δύο τελευταίες κατηγορίες. Παρόλα αυτά μια σύντομη καταγραφή όλων των προγραμματισμένων έργων, περιλαμβανομένων των αθλητικών εγκαταστάσεων παραμένει απαραίτητη ως βάση αναφοράς στην κριτική που θα γίνει στη συνέχεια.
1. Αθλητικές Εγκαταστάσεις
· Ανακαίνιση και αναβάθμιση (προσθήκη εξοπλισμού) του Σταδίου, του Κλειστού γυμναστηρίου, του Κέντρου κολύμβησης, του Κέντρου τοξοβολίας, του Κέντρου σκοποβολής, εγκαταστάσεις του Μεσογειακού αθλητικού κέντρου Βόλου
· Πλήρης αναβάθμιση και ανακαίνιση του Ιστιοπλοϊκού κέντρου Βόλου
· Ανακαίνιση και αναβάθμιση (φωτισμός – κλιματισμός) του Κλειστού γυμναστηρίου Αδαμόπουλου (επιτραπέζια αντισφαίριση)
· Γενική ανακαίνιση (αύξηση θέσεων σε 1000) του Κέντρου Πετοσφαίρισης Νέας Ιωνίας
· Μετατροπή σε δάπεδο της πισίνας του Κλειστού κολυμβητηρίου Νέας Ιωνίας
· Γενική ανακαίνιση και φωτισμός του Σταδίου του Βελεστίνου
· Κατασκευή Κωπηλατικού Κέντρου λίμνης Κάρλας
· Ολοκλήρωση του υπάρχοντος Κέντρου σκοποβολής Skeet&Trap Ριζόμυλος και αύξηση των θέσεών του
· Ανακαίνιση του Πανθεσσαλικού Σταδίου Βόλου
· Ανακαίνιση του Γηπέδου Νίκης Βόλου (Προπονητήριο Ρίψεων)
· Αναβαθμίσεις – ανακαινίσεις και προσαρμογές διαφόρων εγκαταστάσεων (Κλειστό Πορταριάς, Κλειστό Καραγάτς, Κλειστό Αλμυρού, Κλειστό Αγριάς και 1ο, 2ο και 3ο Γυμνάσιο Νέας Ιωνίας)
· Διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου (και προσθήκη προσωρινών κερκίδων) του Εκθεσιακού κέντρου ώστε να μπορεί να λειτουργήσει ως Γήπεδου Bowls και χώρος για Μποξ – Ξιφασκία, καθώς και ως σημείο εκκίνησης ποδηλάτων
· Κατασκευή γηπέδων Beach Volley και κερκίδων στις Αλυκές πλαζ
· Κατασκευή γηπέδων γκολφ στις Νηές (ιδιωτικό έργο)
2. Μεγάλα Έργα
· Ολοκλήρωση αεροδρομίου Νέας Αγχιάλου (επίσημο αεροδρόμιο αγώνων)
· Σύνδεση με Εγνατία Οδό και οδικό άξονα Κεντρικής Ελλάδος [Ε 65]
· Αναβάθμιση Εθνική Οδού Βόλου – Βελεστίνου
· Πλήρης ανακατασκευή – διαπλάτυνση Παλαιάς Εθνικής Οδού Βόλου – Λάρισας
· Πλήρης ανακατασκευή επαρχιακής οδού προς Ριζόμυλο και Κανάλια
· Βελτίωση εθνικού δικτύου εντός της πόλης του Βόλου
· Αναβάθμιση οδικού δικτύου Πηλίου
· Προαστιακός Βόλου – Λάρισας με ηλεκτροκίνηση
· Ρύθμιση γραμμής Βόλου – Ν. Ιωνίας
· Δημιουργία παράκαμψης Ν. Ιωνίας (νέα όδευση από Δέλτα)
· Εκσυγχρονισμός γραμμής Βόλου – Παλαιοφαρσάλων
· Κατασκευή νέας γραμμής Βελεστίνου – Αλμυρού
· Τρενάκι Πηλίου: Ολοκλήρωση γραμμής Αγριάς – Λεχωνίων
· Ολοκλήρωση Περιφερειακού σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό (ολοκλήρωση μελέτης από Αγριά μέχρι Μαλάκι και προκήρυξη έργου, προκήρυξη μελέτης από Λαρίσης μέχρι Μπουρμπουλήθρα)
· Προκήρυξη μελετών και κατασκευή ανισόπεδων κόμβων Περιφερεικού Ιωλκού, Μελισσάτικων και Φυτόκου
· Ολοκλήρωση και λειτουργία επιβατικού σταθμού στο λιμάνι του Βόλου
· Ολοκλήρωση τρίτης προβλήτας στο λιμάνι του Βόλου
· Αναστήλωση του ιστορικού κτιρίου της Κίτρινης Αποθήκης (καπναποθήκη)
· Μετεγκατάσταση Πυροσβεστικής Υπηρεσίας
· Αναστήλωση και ανακαίνιση παραδοσιακού κτιρίου Δικαστικού Μεγάρου
· Ολοκλήρωση έργων ανασύστασης της λίμνης Κάρλας και αναβάθμιση – αξιοποίηση περιβάλλοντος χώρου
3. Έργα πόλης
· Ανάπλαση ΝΔ Τόξου Βόλου – Είσοδος πόλης (Παλαιά, Λιμεναρχείο, Παλιά Ψαραγορά)
· Αναπλάσεις όψεων κτιρίων στους κεντρικούς άξονες της πόλης
· Διαμόρφωση πλατείας Πανεπιστημίου
· Αναβάθμιση περιοχής εμπορικού κέντρου
· Δημιουργία τοπικών πολεοδομικών κέντρων και ποδηλατόδρομων, άυξηση πρασίνου
· Μετεγκατάσταση ROM και ανάπλαση περιοχής Ξηριά
· Ανακαίνιση Δημοτικού Θεάτρου
· Διαμόρφωση κλειστών χώρων τελωνείου σε χώρου εκθέσεων και θεάτρου
· Ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων
· Κατασκευή νέων ξενοδοχείων από ιδιώτες
· Μετατροπή εκθεσιακού κέντρου σε συνεδριακό 1500 θέσεων
· Σύνταξη προδιαγραφών από μελετητικό γραφείο και διεθνής διαγωνισμός για το θεματικό πάρκο Αργούς – Κοσμόραμα
· Αξιοποίηση πρώην εργοστασίου Γκλαβάνη (κάλυψη σημερινών και μελλοντικών αναγκών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Βόλου - Ν. Ιωνίας)
· Εξασφάλιση κατάλληλης ποιότητας και ποσότητας νερού. Αντιπλημμυρική θωράκιση Πολεοδομικού Συγκροτήματος
Σύμφωνα με το Επιχειρησιακό Σχέδιο των Αγώνων, ο προϋπολογισμός της διοργάνωσης ανέρχεται προς το παρόν σε 171,5 εκ. Ευρώ, τα οποία το ελληνικό κράτος έχει δεσμευτεί στο φάκελο υποψηφιότητας να καλύψει πλήρως.
Μια κριτική εκτίμηση των διατυπωμένων στόχων:
Οι αναπττυξιακές προοπτικές που ανοίγει η διοργάνωση
Η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων παρουσιάζεται, τόσο από τις τοπικές αρχές (Νομαρχία, Δήμοι), όσο και από τον τοπικό τύπο και τα ΜΜΕ, ως μια μεγάλη ευκαιρία για τη διαφήμιση του Νομού, την προσέλκυση επενδύσεων και την επέκταση των δραστηριοτήτων στο δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα. Τα ευεργετικά αποτελέσματα σε αυτή την κατεύθυνση θεωρούνται, γενικώς, αυτονόητη συνέπεια της διοργάνωσης, τόσο ώστε ο Δήμαρχος Βόλου να φτάσει στο σημείο να δηλώσει ότι “σε ημέρες οικονομικής κρίσης οι Αγώνες κι αν δεν υπήρχαν θα έπρεπε να εφευρεθούν”[8]. Πόσο αυτονόητη είναι, όμως, στην πραγματικότητα μια τέτοια συνέπεια;
Ορισμένα χρήσιμα δεδομένα για τη ρεαλιστική εκτίμηση της αναπτυξιακής ώθησης που αναμένεται να δώσει η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων θα μπορούσε να παρέχει ο απολογισμός της συμμετοχής του Βόλου στη διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων του 2004. Ένας τέτοιος απολογισμός δεν έχει γίνει ποτέ επίσημα – και αυτό παρά το γεγονός ότι η ένταξη του Βόλου στις ολυμπιακές πόλεις (αν και με ασήμαντη συμμετοχή στην ίδια τη διοργάνωση) είχε επενδυθεί με εξίσου μεγάλες προσδοκίες. Μια ματιά στα λίγα διαθέσιμα στοιχεία είναι αρκετά διδακτική, και πιθανόν εξηγεί γιατί η εμπειρία των ολυμπιακών αγώνων επί της ουσίας αποσιωπάται από το στρατηγικό σχεδιασμό της Νομαρχίας και του Δήμου.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Επιμελητηρίου Μαγνησίας, τόσο οι νέες εγγραφές, όσο και ο ετήσιος ρυθμός μεταβολής των επιχειρήσεων στο βιοτεχνικό, το εμπορικό και το τουριστικό τμήμα κινήθηκαν για τα έτη 2004 και 2005 εμφανώς κάτω από το μέσο όρο της δεκαετίας 1995-2005. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τα στοιχεία της ICAP γα το Νομό Μαγνησίας, το 2004 σημειώθηκε σημαντική πτώση στον αριθμό των νεοϊδρυθεισών επιχειρήσεων στη βιομηχανία, το εμπόριο και τον τουρισμό, τόσο σε απόλυτα μεγέθη, όσο και αναλογικά ως προς την Περιφέρεια Θεσσαλίας και το σύνολο του εθνικού χώρου. Αντίστοιχη εικόνα παρουσιάζει και το επενδυμένο κεφάλαιο νέων επιχειρήσεων για την ίδια χρονιά[9]. Ειδικότερα για το θέμα του τουρισμού, της αιχμής του δόρατος για τη φιλο-ολυμπιακή ρητορεία, τα στοιχεία της ΕΣΥΕ δείχνουν ότι το 2004 η αύξηση της δυναμικότητας του Ν. Μαγνησίας σε κλίνες τουριστικών καταλυμμάτων συνέπεσε με στασιμότητα στη συνολική τουριστική ζήτηση (και μάλιστα με μείωση της ζήτησης από αλλοδαπούς τουρίστες), έτσι ώστε η πληρότητα των καταλυμμάτων να σημειώσει πτώση σε σχέση με το 2003 από 48,5 σε 42%[10]. Μια ανάλογη εικόνα δίνει ο αρνητικός απολογισμός της τουριστικής κίνησης κατά τη διάρκεια και μετά τους ολυμπιακούς αγώνες τον οποίο ρητά κάνουν η Νομαρχιακή Επιτροπή Προώθησης Τουρισμού και ο ΕΟΤ Μαγνησίας[11]. Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι αυτά τα στοιχεία δεν είναι εξαντλητικά και πιθανόν να φωτίζουν μόνο μια διάσταση του θέματος. Όμως η κοινή εμπειρία δεν διαψεύδει την εικόνα που δίνουν – είναι αναμφίβολα δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι η διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων είχε σημαντικά, ή έστω ορατά, άμεσα αναπτυξιακά οφέλη για το Νομό, αν εξαιρέσει κανείς μια πρόσκαιρη τόνωση του κατασκευαστικού κλάδου στα μεγάλα έργα.
Θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων αντιπροσωπεύει ένα μεγαλύτερης κλίμακας γεγονός για την πόλη, από την άποψη του αριθμού των αθλημάτων που πρόκειται να διοργανωθούν και των αθλητών και επισκεπτών που αναμένονται. Αυτό, ωστόσο, είναι αρκετά σχετικό. Οι μεσογειακοί αγώνες είναι ένα ήσσονος σημασίας αθλητικό γεγονός, που παρουσιάζει χαμηλό βαθμό συμμετοχής γνωστών αθλητών και παρακολούθησης[12]. Ενδεικτικά αυτού του γεγονότος είναι τα ειδικά κίνητρα που περιέχει ο φάκελος διεκδίκησης των αγώνων για την προσέλκυση συμμετοχών (κάλυψη των ταξιδιωτικών εξόδων για τους αθλητές, τους συνοδούς και τους επισήμους, δωρεάν φιλοξενία, δωρεάν τηλεοπτική κάλυψη, παροχή δωρεάν κατοικιών στη ΔΕΜΑ και τους “χρυσούς μεσογειονίκες”, δέσμευση για απόδοση του ονόματος των μεσογειονικών σε κεντρικούς δρόμους του Βόλου και της Λάρισας κλπ). Ακόμα και ενθουσιώδεις υποστηρικτές του εγχειρήματος της διοργάνωσης παραδέχονται ότι οι μεσογειακοί αγώνες μέχρι σήμερα είναι υποβαθμισμένοι ως προς το “αναπτυξιακό, πολιτιστικό και ιστορικό τους ενδιαφέρον”[13].
Ας δεχτούμε, ωστόσο, ότι οι μεσογειακοί αγώνες του 2013 μπορούν να αποτελέσουν τομή για τον ίδιο το θεσμό (κάτι το οποίο πάντως δεν προκύπτει από την μέχρι τώρα πορεία της προετοιμασίας, όπως ήταν κοινά παραδεκτό και στη σύσκεψη της 10/1/2010). Το ερώτημα του ποια, τι είδους και, βέβαια, για ποιούς αναμένεται να είναι τα αναπτυξιακά οφέλη μιας, ακόμα και ιδιαίτερα επιτυχημένης, διοργάνωσης των μεσογειακών αγώνων παραμένει. Ίσως αξίζει, επομένως, να εξετάσει κανείς το ζήτημα λίγο πιο συγκεκριμένα.
Βιομηχανία και τουρισμός
Στην περίπτωση της βιομηχανίας, η σύνδεση της διοργάνωσης των αγώνων με την αύξηση των επενδύσεων και των παραγωγικών δραστηριοτήτων, ή έστω την ανακοπή της φθίνουσας πορείας που ακολουθεί ο μεταποιητικός κλάδος εδώ και δύο δεκαετίες, είναι είναι εξόφθαλμα καταχρηστική. Οι ολυμπιακοί αγώνες συνέπεσαν με το τέλος μιας σύντομης περιόδου σχετικής τόνωσης των επενδύσεων βιομηχανικού παγίου κεφαλαίου στο Νομό κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000. Και πράγματι, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί κάποια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ των αθλητικών διοργανώσεων και των επενδύσεων ή της απασχόλησης στη βιομηχανία. Η μελέτη του Ρυθμιστικού Σχεδίου εναποθέτει τις ελπίδες για ανάκαμψη του δευτερογενούς τομέα στην οριοθέτηση και τον χαρακτηρισμό των de facto πόλων βιομηχανικής δραστηριότητας της Αγριάς και του Αλμυρού, στην ίδρυση ΒΙΠΑ-ΒΙΟΠΑ στην περιοχή της Ν. Αγχιάλου, στην αναδιοργάνωση των δύο υφισταμένων ΒΙΠΕ και, έμμεσα, στην ίδρυση εμπορευματικού-εκθεσιακού κέντρου στο Βελεστίνο[14]. Αυτές περίπου οι κατευθύνσεις, μαζί με την αναβάθμιση της λειτουργίας του Βιοτεχνικού Πάρκου στην Α' ΒΙΠΕ και την ανάγκη σιδηροδρομικής σύνδεσης μεταξύ των περιοχών συγκέντρωσης βιομηχανίας και του λιμανιού του Βόλου, έχουν τεθεί και στο Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης του Νομού Μαγνησίας που εκπονήθηκε το 2006, άσχετα από τη διοργάνωση των μεσογειακών[15].
Είναι μάλλον αμφίβολο ότι μια καλύτερη χωροταξική οργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής, όπως και μια ορισμένη πολιτική κινήτρων, μπορούν από μόνες τους να αναστρέψουν την καθοδική πορεία της βιομηχανίας στο Νομό. Η αποβιομηχάνιση είναι, άλλωστε, ένα φαινόμενο πολύ μεγαλύτερης κλίμακας. Ο λόγος για τον οποίο οι εργοδότες αποφεύγουν τις επενδύσεις στο βιομηχανικό κλάδο στο Νομό, και ευρύτερα στον ελληνικό χώρο, δεν είναι απλώς η απουσία επαρκών κινήτρων, αλλά σχετίζεται με τα βαθιά προβλήματα αξιοποίησης του κεφαλαίου. Η ανατροπή αυτής της κατάστασης θα απαιτούσε είτε την παραχώρηση σκανδαλωδών προνομίων στους επενδυτές, είτε δημόσιες επενδύσεις, οι οποίες δεν δεσμεύονται από το κριτήριο της εξασφάλισης του μέσου ποσοστού κέρδους. Η δεύτερη λύση ούτε είναι στις προθέσεις των τοπικών αρχών ή του κράτους, ούτε συνάδει με την ευρωπαϊκή νομοθεσία – οπότε φαίνεται ότι απομένει η πρώτη. Τί άλλο, άλλωστε, μπορεί να σημαίνει η ρητή συμπερίληψη του “δύσκαμπτου και αναποτελεσματικού (χωροταξικού και φορολογικού) πλαισίου σε εθνικό επίπεδο” και των “δύσκαμπτων εργασιακών σχέσεων” στις “απειλές” για το Νομό, αν όχι τη διάθεση για τέτοιες ακριβώς παραχωρήσεις[16];
Όπως και να έχει, όμως, όλα αυτά είναι προφανές ότι δεν έχουν να κάνουν ειδικά με τη διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων. Οι τοπικές αρχές, κατά βάθος, έχουν συναίσθηση αυτού του γεγονότος, γι' αυτό και επί της ουσίας προσανατολίζονται στην πριμοδότηση του τριτογενούς τομέα, αξιοποιώντας τη διαφημιστική λειτουργία των αγώνων. Αυτή η πολιτική στρέφει την ανάπτυξη κυρίως σε μη παραγωγικές κατευθύνσεις, με έμφαση στη σφαίρα της κυκλοφορίας και στη μεταβίβαση εισοδημάτων μέσω της παροχής υπηρεσιών[17].
Ο στρατηγικός σχεδιασμός του Δήμου Βόλου διατυπώνει μεταξύ άλλων το στόχο της “διαμόρφωσης ενός ισχυρού επιστημονικού-ερευνητικού πόλου ανάπτυξης με κέντρο το Πανεπιστήμιο που θα αποτελεί τη νέα βιομηχανία της γνώσης”[18]. Ο κυνικά τεχνοκρατικός τρόπος σύλληψης της εκπαίδευσης ως “βιομηχανίας της γνώσης” είναι από μόνο του ένα ενδιαφέρον θέμα. Αυτό που απασχολεί εδώ, ωστόσο, είναι ότι ούτε αυτός ο στόχος φαίνεται να συνδέεται περισσότερο άμεσα απ' ό,τι η επέκταση της βιομηχανικής δραστηριότητας με την υπόθεση των μεσογειακών. Από την άλλη πλευρά, η “ευκαιρία” της ανάπτυξης της παροχής υπηρεσιών προς επιχειρήσεις[19] λαμβάνει σε μεγάλο βαθμό ως δεδομένο αυτό που είναι τυπικά το ζητούμενο: την προσέλκυση επενδύσεων, που θα σήμαινε μια αποτελεσματική ζήτηση για τέτοιες υπηρεσίες. Γίνεται, επομένως, σαφές ότι όπου γίνεται λόγος για τα αναπτυξιακά αποτελέσματα των μεσογειακών αγώνων στον τριτογενή τομέα στην πραγματικότητα ως τέτοιος νοείται σχεδόν αποκλειστικά ο τουρισμός και οι συνδεόμενες με αυτόν δραστηριότητες αναψυχής.
Πράγματι, όλα τα τοπικά αναπτυξιακά σχέδια εξαγγέλουν την ανάπτυξη του τουρισμού ως βασικό αναπτυξιακό άξονα. Η κατεύθυνση αυτή συμφωνεί με τις βασικές γραμμές του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και το χαρακτηρισμό του Βόλου ως πόλου έλξης αστικού τουρισμού[20]. Έχει ήδη αναφερθεί η προσπάθεια μετάθεσης της τουριστικής ανάπτυξης από το Πήλιο και τις Β. Σποράδες προς άλλες κατευθύνσεις, όπως είναι ο οικοτουρισμός, ο αθλητικός, ο πολιτιστικός, ο συνεδριακός, ακόμα και ο “γαστρονομικός” τουρισμός, όρος με τον οποίο γίνεται αναφορά στα τσιπουράδικα, που κατά τη Δημοτική Τουριστική Επιχείρηση Βόλου (ΔΗΤΕΒ) “στις μέρες μας, που η σωστή διατροφή είναι ζήτημα καθημερινού προβληματισμού, μπορούν να αναδειχτούν περισσότερο ως σημείο αναφοράς και τουριστικής ταυτότητας”[21]. Ακόμα κι αν αφήσουμε κατά μέρος τα πενιχρά αποτελέσματα της προηγούμενης εμπειρίας των ολυμπιακών αγώνων, τι βαθμό ρεαλισμού (και τι χαρακτήρα) έχουν τα νέα αυτά σχέδια;
Η μελέτη του Ρυθμιστικού Σχεδίου ορίζει ως ζώνες ανάπτυξης οικοτουρισμού ή εναλλακτικού τουρισμού σχεδόν όλες τις αδόμητες περιοχές του ανατολικού τμήματος του Ν. Μαγνησίας (περιοχή Κάρλας, λίμνες Ζηρέλια, βουνά Γκούρας, έλος Σούρπης)[22]. Όλες αυτές οι περιοχές έχουν μεγάλη σημασία από περιβαλλοντική άποψη, όμως είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσο παρουσιάζουν θέλγητρα ή πλεονεκτήματα τέτοια που θα τα καθιστούσαν πόλους έλξης κάποιας μορφής τουρισμού. Στη δεδομένη περίπτωση, πάντως, αυτό φαίνεται να είναι μάλλον καλό: η απουσία ιδιαίτερων πλεονεκτημάτων ίσως μπορεί να προστατέψει τέτοιες ευαίσθητες περιβαλλοντικά περιοχές από την καταστροφική αντίληψη επιχειρηματικής αξιοποίησης κάθε σπιθαμής γης, η οποία διέπει και τη μελέτη του Ρυθμιστικού, έστω και στην εκλεπτυσμένη εκδοχή του οικοτουρισμού. Είναι εντυπωσιακή η ευκολία με την οποία τέτοια μέτρα συμβιβάζονται με τη ρητορεία για περιβαλλοντική προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη, η οποία για αυτό το λόγο είναι ακριβώς τέτοια: ρητορεία (σε αυτό θα επανέλθουμε λίγο παρακάτω).
Οι προοπτικές του αστικού και πολιτιστικού τουρισμού απαιτούν ίσως μεγαλύτερη συζήτηση. Η μελέτη του Ρυθμιστικού Σχεδίου αναφέρεται στην ανάγκη ανάδειξης και κατά ενότητες ενοποίησης των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων (Σέσκλο, Διμήνι, Ν. Παγασές, Δημητριάδα, Γορίτσα, Παλαιά Βόλου, θέατρο Μικροθηβών, Ν. Αγχίαλος, αρχαία Άλως κλπ) που, όπως προαναφέρθηκε, είναι προς το παρόν αποκεκομμένοι, αδιαμόρφωτοι και πολλές φορές πρακτικά απρόσιτοι. Ανεξαρτήτως της, μάλλον περιορισμένης, περαιτέρω ώθησης που αναμένεται να δώσει στον τουρισμό (δεδομένου ότι οι βασικοί πόλοι αρχαιολογικού ενδιαφέροντος - νεολιθικοί οικισμοί Σέσκλου και Διμηνίου και Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου - είναι εδώ και πολλά χρόνια ανοιχτοί στο κοινό), η κατεύθυνση αυτή είναι γενικά σωστή. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για την πρόθεση ανάδειξης των υπολειμμάτων του οθωμανικού κάστρου των Παλαιών (η υπόθεση της ανάπλασης είναι αρκετά διαφορετική ιστορία). Το κρίσιμο ζήτημα, ωστόσο, είναι σε ποιά ευρύτερη πολιτική για την πολιτιστική φυσιογνωμία της περιοχής, και κυρίως του ΠΣ Βόλου, εντάσσονται αυτές οι κινήσεις – και την πολιτική αυτή δεν την καθορίζει αποκλειστικά ή κυρίως το Ρυθμιστικό Σχέδιο.
Σύμφωνα με τη σημερινή εικόνα της πόλης και της πολιτιστικής κίνησης και παραγωγής που συντελείται σε αυτή είναι σίγουρα υπερβολική η εκτίμηση ότι “διαθέτει τα προσόντα να εξελιχθεί σε πόλο τουριστικού προορισμού ποιότητας συνδυασμένου με το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον”[23]. Προς το παρόν ο Βόλος φιγουράρει ανάμεσα στις γνωστές ευρωπαϊκές πόλεις μόνο ως προς ένα χαρακτηριστικό: τα ποσοστά αέριας ρύπανσης. Η πολιτιστική πολιτική δεν φαίνεται να ωθεί τα πράγματα σε διαφορετική κατεύθυνση. Είναι ενδεικτικό ότι ο σταδιακός εκφυλισμός του Διεθνούς Φεστιβάλ Μουσικού Θεάτρου και η σημαντική υποβάθμιση της λειτουργίας της Συμφωνικής Ορχήστρας του Βόλου δεν φαίνεται να απασχολούν καθόλου τις δημοτικές αρχές. Ακόμα πιο ενδεικτικό είναι, ωστόσο, το γεγονός ότι ο Στρατηγικός Σχεδιασμός του Δήμου Βόλου δεν αφιερώνει ούτε μια υποενότητα στην πολιτιστική δραστηριότητα της πόλης, παρά μόνο στην ανακατασκευή της Αργούς και την αναπαράσταση της αργοναυτικής εκστρατείας, ένα πολυδάπανο αρχαιόπληκτο εγχείρημα (που, παρεμπιπτόντως, ως προς το τμήμα του ταξιδιού απέτυχε εντελώς).
Το πρόβλημα, ωστόσο, δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό. Η αναπτυξιακή πολιτική που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια, παρότι τυπικά προσανατολισμένη στον τουρισμό, τείνει να υποσκάψει τα ίδια τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του ΠΣ Βόλου, είναι δηλαδή, θεμελιωδώς αυτοκαταστροφική. Δύο βασικές παράμετροι αυτού του γεγονότος είναι:
· Η ανεξέλεγκτη αστική διάχυση, με έμφαση στις παραθαλάσσιες ζώνες.
· Η διαρκής αλλοίωση της ιστορικής αστικής φυσιογνωμίας του Βόλου.
Το δεύτερο ειδικά πρόβλημα, παρότι είναι σχεδόν αυτονόητο ότι ναρκοθετεί το πεδίο ανάπτυξης του αστικού τουρισμού, απασχολεί ελάχιστα έως καθόλου τα επίσημα αναπτυξιακά σχέδια, αν εξαιρέσει κανείς την αναφορά στην ανάδειξη του τείχους των Παλαιών. Το κτιριακό δυναμικό του αστικού ιστού ανανεώνεται διαρκώς, καταστρέφοντας το υφιστάμενο ιστορικό απόθεμα. Πολλά από τα 239 κτίρια που το 1988, στο πλαίσιο της μελέτης αναθεώρησης του ΓΠΣ, είχε προταθεί να χαρακτηριστούν διατηρητέα παραμένουν σήμερα χωρίς καμία προστασία ή έχουν ήδη κατεδαφιστεί[24]. Τα προγράμματα επανάχρησης εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών συγκροτημάτων που έχουν μέχρι τώρα εκτελεστεί, ιδιωτικά ή προσανατολισμένα στην ιδιωτική αξιοποίησηση, στις περισσότερες περιπτώσεις πολύ δύσκολα μπορούν να χαρακτηριστούν αρχιτεκτονικά επιτυχημένα (πχ OLD CITY στο υφαντουργείο Παπαγεωργίου). Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο για την πρόσφατη καταστροφική ανακατασκευή του σημαντικού μοντερνιστικού κτιρίου του Ξενία στην παραλία, πράγμα που επιπλέον συνδέεται με την πολιτική “αξιοποίησης” της χερσαίας ζώνης του λιμανιού η οποία διακηρύσσεται και βαθμιαία υλοποιείται τα τελευταία χρόνια και έχει προσφάτως ενταχθεί στα μεσογειακά έργα[25]. Ενδεικτικό όχι μόνο της αισθητικής, αλλά κυρίως του κοινωνικού προσανατολισμού της πολιτικής για τη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης είναι και το γεγονός ότι τα υπολείμματα της παλιάς αγοράς και της εμπορικής ζώνης του λιμανιού στο κέντρο της πόλης (μικρά μαγαζιά, αποθήκες) όχι μόνο δεν θεωρούνται διατηρητέο στοιχείο φυσιγνωμίας, αλλά αντιμετωπίζονται ως περιττό βάρος[26].
Δεν είναι εδώ σκοπός να υπεισέλθουμε σε μια συζήτηση αρχιτεκτονικού χαρακτήρα. Μια τέτοια “αρχιτεκτονικοποίηση” εκτρέπει την επιχειρηματολογία και αφήνει τελικά άθικτο το κρίσιμο ζήτημα της αναπτυξιακής πολιτικής, που είναι κατά βάση κοινωνικό και πολιτικό – για αυτόν ακριβώς το λόγο επιστρατεύεται και στον κυρίαρχο δημόσιο λόγο. Σκοπός των παραπάνω παρατηρήσεων είναι να καταδείξουν ότι η ενίχυση του τουρισμού έρχεται σε αντίφαση με μια πιο πάγια και μακρόχρονη πολιτική, αυτή της με κάθε μέσο προώθησης των δραστηριοτήτων του κατασκευαστικού κλάδου, η οποία, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται και στον πυρήνα του εγχειρήματος των μεσογειακών αγώνων. Από αυτή την άποψη, τα (ούτως ή άλλως συζητήσιμα) βραχυπρόθεσμα οφέλη των μεσογειακών για τον τουρισμό το πιθανότερο είναι ότι κάθε άλλο παρά θα συνοδευτούν από αντίστοιχες μεσοπρόσεθμες ή μακροπρόθεσμες τάσεις.
Αμφίβολες υποδομές
Με βάση όσα έχουν ήδη επισημανθεί φαίνεται ότι τα επιδιωκόμενα άμεσα αναπτυξιακά αποτελέσματα των μεσογειακών αγώνων, όπως διατυπώνονται στις διακηρύξεις και τα σχέδια, είναι θεωρητικά και οικονομικά αθεμελίωτα. Παραμένει, ωστόσο, μια δεύτερη γραμμή άμυνας για τους υποστηρικτές της διοργάνωσης: οι μεσοπρόθεσμες προοπτικές που ανοίγουν οι υποδομές που έχουν σχεδιατεί εν όψει των αγώνων.
Πριν από όλα πρέπει να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι, το μεγαλύτερο και πιο ανελαστικό τμήμα του προϋπολογισμού των μεσογειακών αγώνων αφορά την ανέγερση ή αναβάθμιση αθλητικών εγκαταστάσεων. Είναι προφανές ότι αυτές οι υποδομές δεν επιφέρουν ιδιαίτερες αναπτυξιακές συνέπειες, πέραν ενδεχομένως μιας δυνατότητας ανάπτυξης κάποιου είδους αθλητικού τουρισμού, κυρίως με την έννοια των προπονητικών προγραμμάτων κατά τις περιόδους αθλητικής προετοιμασίας. Θα πρέπει, επιπλέον, να συνυπολογίσει κανείς ότι ένα σημαντικό τμήμα του προϋπολογισμού θα δαπανηθεί για την ασφάλεια των αγώνων. Στην περίπτωση των ολυμπιακών αγώνων του 2004, η δαπάνη αυτή ανήλθε μόνο για τη Μαγνησία σε 30.000.000 ευρώ, δηλαδή σχεδόν στο 20% του συνολικού κόστους[27].
Σύμφωνα τόσο με τον υφιστάμενο προϋπολογισμό όσο και με τον απολογισμό των ολυμπιακών αγώνων του 2004, επομένως, τα έργα μη αθλητικών υποδομών και κυρίως τα “έργα πόλης” αποτελούν ένα σχετικά μικρό ποσοστό του συνολικού κόστους και, κυρίως, μια χαμηλή προτεραιότητα. Πολλά από αυτά, μάλιστα, φαίνεται ήδη να βγαίνουν επί της ουσίας από τη συζήτηση λόγω στενότητας χρόνου και ανεξαρτήτως της κοινωνικής τους χρησιμότητας, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση το δίκτυο τραμ.
Θα μπορούσε ενδεχομένως να γίνει αρκετή συζήτηση και κριτική στα σχεδιαζόμενα έργα και υποδομές, τόσο ως προς την αναπτυξιακή κατεύθυνση που προδιαγράφουν, όσο και ως προς το κοινωνικό τους περιεχόμενο. Ακόμα και αυτό, όμως, δεν αφορά άμεσα τη διοργάνωση των αγώνων. Στην πραγματικότητα τα έργα αυτού του είδους συνδέονται μόνο ως προς το χρονοδιάγραμμα με τους μεσογειακούς αγώνες[28], ενώ κατά τα άλλα έχουν στο συντριπτικά μεγαλύτερό τους ποσοστό ήδη και ανεξάρτητα από τους αγώνες κριθεί αναγκαία ή επιθυμητά. Ο προαστιακός Βόλου-Λάρισας προβλέπεται ούτως ή άλλως στη μελέτη του Ρυθμιστικού, το Στρατηγικό Σχεδιασμό του Δήημου Βόλου, αλλά και το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού, το δίκτυο τραμ βρίσκεται στο στάδιο της προμελέτης από την ΤΡΑΜ ΑΕ, η ανάπλαση του παραλιακού μετώπου είναι εδώ και χρόνια στα σχέδια του Δήμου και του Οργανισμού Λιμένος Βόλου, η αναστήλωση της Κίτρινης αποθήκης έχει ήδη δρομολογηθεί με φορέα το ΚΕΤΕΑΘ, η ολοκλήρωση του περιφερειακού εκκρεμεί εδώ και χρόνια για διάφορους λόγους κλπ. Είναι πιθανό οι τοπικές αρχές να θέλουν να αξιοποιήσουν τη διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων για την απόσπαση κονδυλίων από το κεντρικό κράτος ή για απλή προπαγάνδα, όμως αυτό δεν κάνει κατ΄ανάγκη τα έργα αυτά “μεσογειακά”. Στην πραγματικότητα οι μεσοπρόθεσμες αναπτυξιακές διεργασίες που μπορούν να δρομολογήσουν οι ειδικά “μεσογειακές” υποδομές δεν προδιαγράφονται καθόλου πιο αξιόλογες από τα άμεσα αναπτυξιακά αποτελέσματα της διοργάνωσης. Επιπλέον, η τεράστια δαπάνη της διοργάνωσης των μεσογειακών αγώνων δεν είναι σε καμία περίπτωση ο πιο ορθολογικός τρόπος για την ολοκλήρωση έργων που θεωρούνται ούτως ή άλλως (καλώς ή κακώς) κοινωνικά αναγκαία. Αν, δε, ένα έργο απαντάει σε υπαρκτά κοινωνικά αιτήματα, τότε η πρόσδεσή του στη διοργάνωση των αγώνων είναι και καταχρηστική και εκβιαστική. Φτάνουμε έτσι σε ένα ζήτημα που αποτελεί πιθανότατα το σημαντικότερο συμπέρασμα της παρούσας εργασίας: η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων επενδύεται με ρητές ή άρρητες κοινωνικές υποσχέσεις προς την πλειοψηφία του τοπικού πληθυσμού, οι οποίες μπορεί να εξασφαλίζουν, κατ'αρχήν τουλάχιστον, τη συναίνεση στο εγχείρημα, είναι όμως στην ουσία τους πλαστές.
Μια κίβδηλη κοινωνική υπόσχεση
Ο φάκελος διεκδίκησης των Μεσογειακών αγώνων παρουσιάζει μια σειρά μετρήσεων[29] σύμφωνα με τις οποίες η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων του Βόλου βλέπει ευνοϊκά τη διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων του 2013. Η ευρεία λαϊκή υποστήριξη του εγχειρήματος περιλαμβάνεται και στο κεφάλαιο των “συγκριτικών πλεονεκτημάτων” της υποψηφιότητας του Βόλου και της Λάρισας[30]. Είναι προφανές ότι στο πλαίσιο της διεκδίκησης των αγώνων οι μετρήσεις επιτελούν προπαγανδιστική λειτουργία, πράγμα που γεννά ερωτηματικά για την αξιοπιστία και την αμεροληψία τους, δεδομένου, μάλιστα, ότι έχουν οργανωθεί από την ίδια την επιτροπή διεκδίκησης. Το βασικό ζήτημα σε αυτή την περίπτωση, ωστόσο, δεν είναι αυτό. Ας δεχτούμε ότι η πλειοψηφία των κατοίκων τάσσεται πράγματι υπέρ της διοργάνωσης. Όπως έχω ήδη ισχυριστεί, αυτή η υποστήριξη οφείλεται κατά βάση στην προσμονή των ευκαιριών και των κοινωνικοοικονομικών συνεπειών των μεσογειακών αγώνων που, σύμφωνα με όλες τις επίσημες διακηρύξεις, θα είναι αδιαφιλονίκητες και επωφελείς για το σύνολο της “τοπικής κοινωνίας”.
Η κοινωνική υπόσχεση της διοργάνωσης των μεσογειακών αγώνων του 2013 ανάγεται σε τελική ανάλυση σε δύο άξονες:
· Ενίσχυση των εισοδημάτων και της απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο
· Βελτίωση της ποιότητας ζωής στο ΠΣ Βόλου
Όπως έχει υποστηριχθεί στις προηγούμενες ενότητες, τα πραγματικά αναπτυξιακά αποτελέσματα της διοργάνωσης είναι εξαιρετικά αμφίβολα. Σε αυτό το πλαίσιο οποιαδήποτε πρόσκαιρη αύξηση της απασχόλησης κατά την περίοδο πριν τους μεσογειακούς αγώνες είναι περίπου μοιραίο να εξουδετερωθεί από μια αντίστοιχη μείωση κατά την αμέσως επόμενη περίοδο. Ως στρατηγική απέναντι στο πρόβλημα της ανεργίας η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων δεν αποτελεί παρά μια ένεση με εντελώς εφήμερα αποτελέσματα. Αυτό, ωστόσο, ισχύει μόνο από μια τυπική ποσοτική άποψη. Η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων πρόκειται στην πραγματικότητα να λειτουργήσει ως εργαστήρι για την εφαρμογή νέων μορφών ελαστικής απασχόλησης. Με αξιοπρόσεκτο κυνισμό ο Στρατηγικός Σχεδιασμός του Δήμου Βόλου περιλαμβάνει τις “ευέλικτες μορφές εργασίας” στις “ευκαιρίες” της SWOT ανάλυσης για την απασχόληση[31]. Το για ποιόν ακριβώς η ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων συνιστά “ευκαρία” φαντάζομαι ότι δε χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό. Από ποιοτική άποψη, επομένως, οι προοπτικές που ανοίγει η διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων είναι στην ουσία αρνητικές για τους εργαζόμενους.
Ο κοινωνικά άδικος χαρακτήρας του μοντέλου ανάπτυξης στο οποίο είναι προσδεδεμένο το σχέδιο των μεσογειακών αγώνων έχει πολλές ακόμα πλευρές. Το κατά πόσο η προδιαγραφόμενη “μεσογειακή” ανάπτυξη είναι προσανατολισμένη στο λεγόμενο “δημόσιο συμφέρον” φαίνεται και από την εμμονή στο μοντέλο των συμπράξεων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ)[32], για το οποίο οι ΟΤΑ αποτέλεσαν και εξακολουθούν να αποτελούν το πιλοτικό πεδίο εφαρμογής. Αν για ορισμένους επιχειρηματίες οι εργασίες εν όψει της διοργάνωσης αντιπροσωπεύουν, έστω και προσωρινά, ένα μεγαλύτερο κύκλο εργασιών, για την πλειοψηφία των κατοίκων του Βόλου (που σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία είναι σε ποσοστό 70% μισθωτοί) ισοδυναμούν με ένα επαχθές και καθόλου προσωρινό κόστος, μέσω των δημοτικών τελών και όχι μόνο, για έργα από τα οποία οι ίδιοι θα έχουν ελάχιστα να κερδίσουν και τα οποία, βέβαια, δεν έχουν συναποφασίσει. Κάτι ανάλογο, άλλωστε, είχε γίνει και στην περίπτωση των ολυμπιακών αγώνων. Η προετοιμασία και διοργάνωση των μεσογειακών αγώνων επιφέρει σε τελική ανάλυση μια συνολική ανακατανομή εισοδήματος εις βάρος των μισθωτών και προς όφελος του κεφαλαίου, η οποία μάλιστα δεν περιορίζεται σε τοπικό επίπεδο, δεδομένης της δέσμευσης για χρηματοδότηση από το γενικό κρατικό προϋπολογισμό. Αυτή είναι η πραγματική οικονομική λειτουργία του εγχειρήματος, και όχι μια ευρύτερη ώθηση της παραγωγής ή μια σημαντική εισροή πόρων από το εξωτερικό, όπως δηλώνουν ή υπονοούν τα επίσημα σχέδια.
Σε ό,τι αφορά τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τα πράγματα δεν είναι και πολύ διαφορετικά. Όπως έχει ήδη επισημανθεί, τα έργα που θα μπορούσε να θεωρηθεί πως επιτελούν μια κοινωνική λειτουργία προς όφελος της πλειοψηφίας του πληθυσμού είναι τα πρώτα που περικόπτονται ή ματαιώνονται, αφήνοντας χρόνια φαινόμενα παθογένειας, όπως η κάκιστη κατάσταση των δημόσιων συγκοινωνιών, να διαιωνίζονται. Επιπλέον, τα ίδια τα έργα των μεσογειακών αγώνων θέτουν υπό σοβαρή αμφισβήτηση οποιαδήποτε εκδοχή βελτίωσης της καθημερινής ζωής στο ΠΣ Βόλου και την ευρύτερη περιοχή. Σχετικά με αυτό μπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα εξής:
· Τα σχεδιαζόμενα υπόγεια πάρκινγκ στο κέντρο της πόλης αφ'ενός απειλούν ευθέως την ύπαρξη και τον χαρακτήρα των δημόσιων χώρων, αφ' ετέρου εγγράφονται σε μια γενικότερη πολιτική ενίσχυσης του ΙΧ που υπονομεύει σοβαρά τη χρήση των ΜΜΜ, παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις των επίσημων σχεδίων. Ιδιαίτερα το σχέδιο για την κατασκευή υπόγειου πάρκινγκ 1500 θέσεων στην πλατεία Ρήγα Φεραίου, που ισοδυναμεί με καταστροφή ενός από τους ελάχιστους αξιόλογους πνεύμονες πρασίνου στο κέντρο της πόλης και ταυτόχρονα ενός δημόσιου χώρου σημαντικού ενδιαφέροντος (σχεδιασμένου από τον Πικιώνη) αποτελεί πραγματικό σκάνδαλο. Ανάλογους κινδύνους εγκυμονεί και η μετατροπή του (ευαίσθητου οικολογικά) Πεδίου του Άρεως στην εκβολή του Ξηριά σε “θεματικό πάρκο Αργούς”.
· Η κατασκευή κωπηλατοδρομίου και η χωροθέτηση δραστηριοτήτων αναψυχής και τουρισμού στο τμήμα της λίμνης Κάρλας που πρόκειται να ανασυσταθεί ακυρώνει επί της ουσίας την οικολογική σκοπιμότητα του έργου. Η επιλογή αυτή υπαγορεύεται από τη λογική της επιχειρηματικής αξιοποίησης του συνόλου του αδόμητου εδάφους του Νομού, που έχει επισημανθεί και προηγουμένως.
· Η αναβάθμιση του εξοπλισμού και της λειτουργίας της Παλαιάς Εθνικής Οδού ως βασικού άξονα του διπόλου Βόλου – Λάρισας εγκυμονεί τον κίνδυνο να εντείνει τις υφιστάμενες τάσεις ανεξέλεγκτης αστικής διάχυσης. Το μοντέλο γραμμικής ανάπτυξης που ευνοεί μια τέτοια κατεύθυνση έρχεται σε ρήξη με την “πολιτική χωρικά συγκεντρωτικών πολεοδομικών μηχανισμών” που προτείνει η μελέτη του Ρυθμιστικού και είναι αμφίβολο αν τα προτεινόμενα στη μελέτη προστατευτικά μέτρα επαρκούν για να ανασχέσουν ή να ελέγξουν τις ισχυρές τάσεις ανοικοδόμησης κατά μήκος του οδικού άξονα[33].
· Η κατασκευή των γηπέδων γκολφ, εκτός από τους περιβαλλοντική επιβάρυνση σημαντικών εκτάσεων, συντείνει στη διαμόρφωση θυλάκων πολυτελούς αναψυχής που απευθύνονται αποκλειστικά σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Το γκολφ περιλαμβάνεται για πρώτη φορά στα μεσογειακά αθλήματα, πράγμα που δεν αποτελεί ακριβώς σύμπτωση, αν λάβει κανείς υπόψη τη γενικότερη εκστρατεία ανάπτυξης ανάλογων εγκαταστάσεων σε διάφορα σημεία της χώρας (που αποτυπώνεται εμφανώς και στο Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού για τον Τουρισμό[34]), αλλά και τη σύνθεση της οργανωτικής επιτροπής των μεσογειακών αγώνων.
· Τα έργα για την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου, παρότι δεν έχουν ακόμα προσδιοριστεί με ακρίβεια, θέτουν εν αμφιβόλω το δημόσιο χαρακτήρα του αιγιαλού. Ως προς αυτές τις προθέσεις είναι εντελώς ενδεικτική η περίπτωση του Ξενία και του πάρκου του Αναύρου. Οι διαδοχικές μεταβιβάσεις του τμήματος του αιγιαλού στο οποίο έχει ανεγερθεί το ξενοδοχείο σημαίνουν στην ουσία το βαθμιαίο αποχαρακτηρισμό και την απώλεια του δημόσιού και κοινόχρηστου χαρακτήρα της περιβάλλουσας έκτασης[35]. Σήμερα η έκταση του Ξενία ανήκει στη Δημοτική Τουριστική Επιχείρηση Βόλου (ΔΗΤΕΒ, ΝΠΙΔ). Η εκμετάλλευση έχει παραχωρηθεί με σύμβαση από το 2005 σε ιδιωτικές εταιρίες, οι οποίες μάλιστα προχώρησαν στην κατασκευή ιδιωτικής περιφραγμένης πισίνας, πράγμα που, παρότι αντισυνταγματικό, έχει την πλήρη στήριξη του Δήμου Βόλου.
Στο ίδιο μήκος κύματος θα μπορούσαν να προστεθούν αρκετές ακόμα παρατηρήσεις. Πριν το κλείσιμο της παρούσας σύντομης εργασίας, ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθούν ακόμα δύο στοιχεία που τεκμηριώνουν τον αντικοινωνικό ή, εν πάση περιπτώσει, επιζήμιο για την κοινωνική πλειοψηφία χαρακτήρα της “μεσογειακής” ανάπτυξης, λίγο διαφορετικά αλλά σίγουρα όχι άσχετα με τα προηγούμενα.
Το πρώτο είναι το ζήτημα της ασφάλειας κατά τη διάρκεια των αγώνων, που δεν αντιπροσωπεύει μόνο ένα τεράστιο κόστος, αλλά εγείρει και σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τα δημοκρατικά δικαιώματα. Οι ολυμπιακοί αγώνες του 2004 σηματοδότησαν μια ολόκληρη εκστρατεία θεσμικής κατοχύρωσης και εφαρμογής μέτρων καταστολής και επιτήρησης, που, όπως είναι γνωστό, έμειναν ως μεταολυμπιακή παρακαταθήκη. Στο Βόλο, η αποψίλωση ενός σημαντικού μέρους του πάρκου Ρήγα Φεραίου προκειμένου να εξασφαλιστεί η ορατότητα (και άρα η “αντιτρομοκρατική” θωράκιση) του ολυμπιακού ξενοδοχείου Volos Pallace ήταν οπωσδήποτε ένα εύγλωττο, αλλά όχι το μόνο ή το πιο κρίσιμο επεισόδιο αυτής της εκστρατείας. Μια ανάλογη πολιτική ασφάλειας θα πρέπει αναμφίβολα να αναμένεται και στην περίπτωση των μεσογειακών.
Το δεύτερο στοιχείο είναι η βίαιη εκδίωξη χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων και ασθενών κοινωνικών ομάδων από ολόκληρους τομείς της πόλης. Αυτό το φαινόμενο είναι γενικά συνυφασμένο με τα αναπτυξιακά προγράμματα ενόψει των μεγάλων αθλητικών διοργανώσεων παγκοσμίως. Η περιορισμένη εμβέλεια της συγκεκριμένης διοργάνωσης ίσως υποβάλει την ιδέα ότι στην περίπτωση του Βόλου δεν συντρέχει τέτοιος κίνδυνος, όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Η απομάκρυνση του καταυλισμού των ROM από την περιοχή του Ξηριά όχι μόνο αποτελεί ρητό στόχο του ισχύοντος Στρατηγικού Σχεδιασμού του Δήμου Βόλου[36], αλλά έχει ενταχθεί χωρίς περιστροφές στα μεσογειακά έργα[37]. Η πρόσφατη κατεδάφιση των παλιών μικρών καταστημάτων στη θέση της σημερινής πλατείας πανεπιστημίου, παρά τις αντιδράσεις των ιδιοκτητών, σκιαγραφεί πειστικά τη δημοκρατική ευαισθησία του Δήμου σε τέτοιες καταστάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, και δεδομένης της εμπειρίας από ανάλογους “εξευγενισμούς” σε άλλες πόλεις, η σχεδιαζόμενη ανάπλαση των Παλαιών δεν είναι καθόλου παράλογο να υποθέσουμε ότι θα σηματοδοτήσει μια παρόμοια διαδικασία απότομης μεταβολής της κοινωνικής σύνθεσης και φυσιογνωμίας της γειτονιάς. Τέτοιου τύπου χωροκοινωνικές μεταβολές, ωστόσο, είναι δυνατόν να συμβούν όχι μόνο ως αποτέλεσμα άμεσων σχεδιαστικών ή ρυθμιστικών παρεμβάσεων, αλλά και μέσω των αυτόματων διεργασιών γρήγορης αναπροσαρμογής των τιμών γης στην περιοχή επιρροής των μεσογειακών έργων. Στα επίσημα σχέδια δεν προτείνεται απολύτως κανένα αντισταθμιστικό μέτρο ενάντια στην ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών γης, που είναι ευνόητο ότι θα επιφέρει σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα την απομάκρυνση χαμηλών εισοδηματικά και κοινωνικών στρωμάτων από τους τόπους της σημερινής διαμονής ή εργασίας τους. Η παρατήρηση αυτή δεν προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση: στην πραγματικότητα ένας από τους βασικούς, παρότι άρρητους, στόχους της μεσογειακής αναπτυξιακής πολιτικής είναι η επέκταση του ελέγχου του κράτους και των επιχειρηματιών στο χώρο, ιδίως τον αστικό. Με αυτή την έννοια η εκδίωξη των ROM είναι απλώς η πιο ορατή όψη ενός στοιχείου που διαπερνά όλα τα έργα, τις ρυθμίσεις και τα σχέδια ενόψει της διοργάνωσης των μεσογειακών αγώνων.
Μεσογειακοί αγώνες για ποιούς;
Στις προηγούμενες ενότητες υποστηρίχθηκε ότι οι μεσογειακοί αγώνες του 2013 εγγράφονται σε μια αδιέξοδη, στρεβλή και κοινωνικά άδικη αναπτυξιακή πολιτική για το Νομό Μαγνησίας (και Λάρισας, παρότι εδώ δεν έγινε ιδιαίτερα λόγος για αυτό). Αυτό, μάλιστα, προκύπτει ακόμα και μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση των ίδων των επίσημων κειμένων και διακηρύξεων, που, όπως είναι προφανές, περιέχουν ένα μεγάλο ποσοστό προπαγάνδας. Αυτή η διαπίστωση, ωστόσο, δε σημαίνει καθόλου ότι η διοργάνωση των αγώνων δεν επιτελεί απολύτως καμία σκοπιμότητα – στην αντίθετη περίπτωση τα υπέρογκα έξοδα και οι επίμονες προσπάθειες των τοπικών αρχών να κερδίσουν την ανάληψη της διοργάνωσης και να πείσει για τη χρησιμότητά της.
Από όλες τις ανέξοδες υποσχέσεις και τις προσδοκίες που επενδύονται ρητά στη διεξαγωγή των μεσογειακών αγώνων οι μόνες που φαίνονται ρεαλιστικές (μαζί με την ενίσχυση του κύρους των τοπικών αρχών) είναι τρεις:
· η διεκδίκηση κρατικών και ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων που θεωρούνται αναγκαία για το Νομό (ανεξάρτητα από τη διοργάνωση)
· μια πρόσκαιρη ενίσχυση των δραστηριοτήτων του κατασκευαστικού κλάδου, και κατά βάση των μεγάλων έργων που ανατίθενται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε ιδιωτικές εταιρείες
· η κατά περιοχές αύξηση των τιμών γης και μαζί όλα τα παιχνίδια κτηματικής κερδοσκοπίας που αυτή πυροδοτεί
Το μοντέλο ανάπτυξης που προδιαγράφεται πάνω σε αυτούς τους άξονες είναι βαθιά ανορθολογικό και κάθε άλλο παρά “βιώσιμο” ή “αειφόρο”. Η πολιτική αυτή, ωστόσο, δε συνιστά απλώς ένα παραλογισμό. Αυτό που για την κοινωνική πλειοψηφία συνιστά ένα δυσβάσταχτο κόστος σε όλα τα επίπεδα, εμφανίζεται σαν μια μεγάλη ευκαιρία για ορισμένους κύκλους επιχειρηματιών. Σε μια περίοδο που η αξιοποίηση του κεφαλαίου αντιμετωπίζει μεγαλύτερες δυσκολίες από ποτέ είναι δεδομένο ότι οι επενδυτές θα αναζητούν τέτοιου είδους ευκαιρίες, όσο κι αν τα αποτελέσματά τους είναι εντελώς εφήμερα. Από τη σκοπιά του κεφαλαίου και των τοπικών αρχών, επομένως, είναι αλήθεια ότι “οι Αγώνες κι αν δεν υπήρχαν θα έπρεπε να εφευρεθούν”. Η κοινωνική πλειοψηφία, ωστόσο, έχει μόνο να χάσει από τη διοργάνωση. Από τη σκοπιά της δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε ότι “στο δρόμο της ζημιάς, όπου και αν σταματήσεις, κέρδος είναι”[38].
[1] βλ. Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Βόλου 2007-2010, Ενότητα 1 Στρατηγικός σχεδιασμός, σελ. 361-375 και Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος Οικιστικού Συγκροτήματος Βόλου, Β' Στάδιο μελέτης, 1/2009, ενότητα ΒΙ
[2] βλ, π.χ., την εισήγηση του Δημάρχου Βόλου Α. Βούλγαρη κατά τη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου στις 16-4-2008 με θέμα το Επιχειρησιακό Σχέδιο Βόλου
[3] Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Θεσσαλίας, άρθρο 3
[5] http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-themes?p_param=A1602&r_param=SAM04&y_param=2001_00&mytabs=0 - βλ. και τα στοιχεία της Allmedia που παρατίθενται στο Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Νομού Μαγνησίας, Γ' φάση: Στρατηγική, στόχοι και πολιτικές ανάπτυξης, 2/2006, σελ. 94
[6] βλ. Θ. Ευθυμίου, Οι Μεσογειακοί Αγώνες του 2013 ως εφαλτήριο βιώσιμης ανάπτυξης για την πόλη του Βόλου, Διλωματική εργασία του ΠΜΣ Βιώσιμη ανάπτυξη του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, Αθήνα, 5/2009, κεφ. 3 και Παναγιώτα Γιώτα, Νομοθετικό πλαίσιο πράσινων αθλητικών αγώνων: η περίπτωση των μεσογειακών αγώνων του 2013, Διπλωματική εργασία στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 6/2009
[7] Μεσογειακοί αγώνες 2013 προτεινόμενα έργα, τεύχος του Δήμου Βόλου, επιμέλεια Δημοτική Επιχείρηση Μελετών Κατασκευών Βόλου, Αύγουστος 2009
[8] Εισήγηση του Δημάρχου Α. Βούλγαρη στη σύσκεψη πολιτικών και φορέων από τη Μαγνησία και τη Λάρισα για το θέμα των Μεσογειακών Αγώνων, 10/1/2010
[9] Τα στοιχεία παρατίθενται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Βόλου 2007-2010, Ενότητα 1 Στρατηγικός σχεδιασμός, παρ. 1.1.1.4.6., χωρίς όμως να γίνεται κάποια ρητή σύνδεσή τους με τη διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων του 2004
[10] www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A2001/Other/A2001_STO12_TB_MM_00_2004_04_F_GR.pdf
[12] βλ. και Κ.Χρονάκης, Μεσογειακοί Αγώνες 2013: μεγάλη η ηθικοπολιτική και οικονομική απαξία τους, άρθρο στην εφημερίδα Αυγή, 25/12/2009
[13] Θ. Ευθυμίου, Οι Μεσογειακοί Αγώνες του 2013 ως εφαλτήριο βιώσιμης ανάπτυξης για την πόλη του Βόλου, Διλωματική εργασία του ΠΜΣ Βιώσιμη ανάπτυξη του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, Αθήνα, Μάιος 2009, σελ. 25
[14] Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος Οικιστικού Συγκροτήματος Βόλου, Β' Στάδιο μελέτης, 1/2009, ενότητες ΒΙ.2.4 και ΒΙΙ.2.3.2
[15] Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Νομού Μαγνησίας, Γ' φάση: Στρατηγική, στόχοι και πολιτικές ανάπτυξης, 2/2006, ενότητα 3
[17] Χωρίς αυτό να θέλει να πει ότι όλες οι δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα είναι εξ' ορισμού μη παραγωγικές+
[18] Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Νομού Μαγνησίας, Γ' φάση: Στρατηγική, στόχοι και πολιτικές ανάπτυξης, 2/2006, σελ. 362
[22] Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος Οικιστικού Συγκροτήματος Βόλου, Β' Στάδιο μελέτης, 1/2009, σελ. 54 και 60
[26] Η αναφορά σε αυτή την πολιτική κάνει έντονο τον πειρασμό της παρεκτροπής σε σχεδόν ανεκδοτολογικά (και ωστόσο χαρακτηριστικά) δεδομένα, όπως είναι τα σχέδια για την κατασκευή πλωτού κέντρου αναψυχής στο λιμενοβραχίονα ή ο χαρακτηρισμός του πολυώροφου πάρκινγκ στη συμβολή των οδών Ογλ και Κονταράτου ως “στολίδι που δίνει στο Βόλο όψη ευρωπαϊκής πόλης” από τον ίδιο το Δήμαρχο.
[27] Χ. Τσιουμπρής, Αξιολόγηση του σχεδιασμού και των έργων που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων στην πόλη του Βόλου, από την άποψη (α) της ύπαρξης συνολικής στρατηγικής, (β) των πραγματικών πολεοδομικών και άλλων επιπτώσεών τους, και (γ) των δυνατοτήτων μεταολυμπιακής αξιοποίησης, 2006, διπλωματική εργασία του Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2005
[31] Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Νομού Μαγνησίας, Γ' φάση: Στρατηγική, στόχοι και πολιτικές ανάπτυξης, 2/2006, σελ. 104
[33] Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος Οικιστικού Συγκροτήματος Βόλου, Β' Στάδιο μελέτης, 1/2009, σελ. 48-49
[35] Γ. Σαρρηγιάννης, Η διασπάθιση της δημόσιας περιουσίας απο την τοπική αυτοδιοίκηση. Κατασκευες στο Ξενία Βόλου, μια ακόμη τυπική περίπτωση, ομιλία σε ημερίδα της Κίνησης πολιτών Βόλου για τη διάσωση του πάρκου του Αναύρου, 1/6/2009
[36] Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Νομού Μαγνησίας, Γ' φάση: Στρατηγική, στόχοι και πολιτικές ανάπτυξης, 2/2006, σελ. 247
[37] Μεσογειακοί αγώνες 2013 προτεινόμενα έργα, τεύχος του Δήμου Βόλου, επιμέλεια Δημοτική Επιχείρηση Μελετών Κατασκευών Βόλου, Αύγουστος 2009
[38] Κ.Χρονάκης, Μεσογειακοί Αγώνες 2013: μεγάλη η ηθικοπολιτική και οικονομική απαξία τους, άρθρο στην εφημερίδα Αυγή, 25/12/2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου